Yazar: Patrick Wintour

Çeviri: M. Hulusi Cengiz

İran Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi'nin bir helikopter kazasında hayatını kaybetmesi, eşi benzeri görülmemiş dış zorluklarla karşı karşıya olan ülkenin, 85 yaşındaki dini lider Ayetullah Ali Hamaney'in önümüzdeki birkaç yıl içinde ölmesi beklenen rejim değişikliğine hazırlandığı bir döneme denk geldi.

İktidarın din adamları, siyasetçiler ve ordu arasında çoğu zaman şeffaf olmayan yollarla dağıldığı ülkenin hidra başlı yönetiminde nihai olarak belirleyici olan cumhurbaşkanı değil, dini liderdir.

Gerçekten de başlangıçta Fransız anayasası modeline dayanan cumhurbaşkanlığı ve başbakanlık makamları, 1979'da İran anayasasının hazırlanmasında bazı yönlerden boğulmuş ve daha güçlü bir cumhurbaşkanlığı savunucularının, bu rolün din adına yaratılan bir otokrasi biçimine dönüştüğünü iddia etmelerine yol açmıştır.

Cumhurbaşkanlığı makamı her ne kadar dini lidere sadık olsa da -ki Reisi'nin Hamaney'e çok sadık olduğu düşünülüyordu- çoğu zaman dini liderin eleştirilerden kaçınmasına yardımcı olan kullanışlı bir günah keçisi rolüne bürünüyor. Reisi'nin selefi Hasan Ruhani'nin kaderi de bu olmuş, başka bir yerde alınan kararlar için bir kum torbası haline gelmişti.

2021'de cumhurbaşkanı seçilen ancak pratikte dini lider tarafından seçilen Reisi'nin adı son aylarda Hamaney'in olası halefi olarak anılıyordu. Ancak onun ölümü Hamaney'in oğlu Mücteba Hamaney'e dikenli bir yol açmış oldu.

Seçim 88 kişilik bir "uzmanlar meclisi" tarafından yapılıyor ve Reisi'nin gidişi İran'da kalıtsal bir halefiyet olasılığını kesinlikle artırıyor ki bu da pek çok din adamının İran'ın devrimci ilkelerine yabancı olduğu gerekçesiyle karşı çıktığı bir durum.

Reisi'nin ölümü, halihazırda siyasi geçiş sürecinde olan bir ülke hissini daha da artıracaktır. Yeni ve sertlik yanlısı bir parlamento henüz 1 Mart'ta seçildi ve seçimlerin bazılarına katılım oranı %10'un altına düştü ve genel olarak ülke çapında sadece %41'lik bir katılım oranına ulaşılmış gibi gösterildi ki bu rekor düzeyde düşük bir orandır.

Reformcu ya da ılımlı politikacılar ya diskalifiye edildi ya da ağır bir yenilgiye uğratıldı; böylece parlamentoda geleneksel sertlik yanlıları ile Paydari ya da İstikrar Cephesi olarak bilinen aşırı muhafazakâr grup arasında yeni ve henüz denenmemiş bir bölünme ortaya çıktı.

Reformistlerin 1979'dan bu yana ilk kez parlamentoya siyasi katılımdan dışlanması, ülkenin bilinmeyen sularda olduğu hissini artırıyor.

Kümülatif bozulma aynı zamanda İran'ın nükleer programı nedeniyle Batı'nın meydan okumaları, kötü bir ekonomi ve özellikle İsrail ve ABD ile ilişkiler konusunda diğer Orta Doğu ülkeleriyle gergin ilişkilerle karşı karşıya olduğu için böyle bir belirsizliği kaldıramayacağı bir zamanda meydana geliyor.

Dışişleri Bakanı Hüseyin Emir Abdullahiyan'ın helikopter kazasında hayatını kaybetmesi, kontrol ve öngörülebilirlikle övünen bir ülke için istikrarsızlık hissini daha da artırdı. En olası halefi yardımcısı Ali Bagheri, ancak sertlik yanlıları Bagheri'nin İran'ın nükleer programı konusunda Batı ile müzakere etmeye çok istekli olduğunu düşünebilir.

Her ne kadar İran, Muhammed Ali Recai’nin 1981'deki bombalamada öldürülmesinden bu yana görevdeki bir cumhurbaşkanını kaybetmemiş olsa da ülkede cumhurbaşkanı birinci yardımcısının -şu anda Muhammed Mokhber- görevi devraldığı açık bir resmi halefiyet sistemi mevcut. Bir bankacı ve Huzistan eyaletinin eski vali yardımcısı olan Mokhber'i cumhurbaşkanlığı için uygun gören çok az kişi var. Yeni cumhurbaşkanının 50 gün içinde seçilmesi gerekiyor ki bu da dini lidere ve çevresine böylesine kritik bir dönemde sadece cumhurbaşkanı olacak değil, aynı zamanda Hamaney'in yerine geçebilecek güçlü bir pozisyonda olacak birini seçmek için az da olsa zaman kazandırıyor.

Yeni liderin önündeki en büyük zorluk sadece ülke içindeki muhalefeti değil, aynı zamanda Batı'ya karşı daha sert bir tutum takınmak ve Rusya ile Çin'e yakınlaşmak için ülke içindeki hizip taleplerini de kontrol etmek olacaktır.

İran'ın önündeki daimî zorluk İsrail'le ilişkiler olmaya devam ediyor; Nisan ayında İsrail'in Şam'daki İran konsolosluğuna düzenlediği saldırı ve daha geniş anlamda İran'ın Hamas ve Hizbullah gibi İsrail'le savaşmaya istekli vekil gruplara verdiği destek nedeniyle iki ülkenin karşılıklı ateş açmasıyla yeni bir tehlike boyutuna ulaştı.

Ancak yeni cumhurbaşkanı İran'ın nükleer programı konusunda büyük kararlar almak zorunda kalacak.

Dini liderin dış politika danışmanı ve İran'ın eski dışişleri bakanı Kemal Harrazi 9 Mayıs'ta yaptığı açıklamada İsrail'in İran'ın sivil nükleer tesislerine saldırması halinde İran'ın nükleer caydırıcılık doktrinine geçmeyi düşünebileceğini söyledi.

BM nükleer denetleme kurumu IAEA'nın başkanı Rafael Grossi, İran'ı nükleer silah geliştirme konusundaki gevşek konuşmalara son vermesi konusunda uyararak bunun rahatsız edici olduğunu söyledi.

Sivil direniş sayesinde hala güçlü olan rejim karşıtları, "kadın, yaşam, özgürlük" protestolarının bastırılmasındaki rolü nedeniyle Reisi'nin ölümünün yasını tutmayacak.

Yaşlı İranlılar Reisi'ye 1988'de 28 yaşındayken Tahran'da savcı yardımcısı olarak çoğu İran Halkın Mücahitleri Örgütü (MEK) üyesi 30.000 kadar siyasi mahkûmun öldürüldüğü bir harekette önemli bir rol oynadığı için tepki gösteriyor.

2019 yılında Hamaney tarafından yargı başkanı olarak seçildi ve bu görevi devletin rehin alma eylemlerini artırmak ve devrim mahkemeleri aracılığıyla ülke içindeki baskıyı sürdürmek için kullandı.

Kaynak: theguardian.com

Patrick Wintour: Guardian'ın diplomatik editörüdür

*İçerik orijinal haline bağlı kalınarak çevrilmiştir. Makalede temsil edilen görüşlerin sorumluluğu yazara aittir, söz konusu yazı ve görüşler Hamaset'in editoryal politikasını yansıtmayabilir.