Yazan: Christopher S. Chivvis
Çeviri: M. Hulusi Cengiz
NATO 75 yaşına girdi. Liderleri temmuz ayında Washington'da bir araya geldiklerinde, bu kadar uzun süre ayakta kalabilmiş olmalarını kutlayacaklar. Ancak bir ittifakın gerçekten başarılı olabilmesi için hayatta kalmaktan daha fazlasını yapması gerekir.
Aynı zamanda üyelerinin çıkarlarına da hizmet etmesi gerekir. NATO'nun tarihi, ABD ve Avrupa'nın askeri gücü arasındaki büyük farklılıklara, artan müttefik sayısına, farklılaşan çıkarlara ve genişleyen coğrafi kapsama rağmen bunu başarmak için verilen mücadelenin öyküsüdür.
Bugün müttefikler Rusya'nın Ukrayna'ya saldırısı karşısında birleşmiş durumdalar. Ancak çok daha büyük bir ittifakı daha karmaşık bir jeopolitik ortama uyarlayacak düzenlemeler yapılmadığı takdirde, tarih bu birliğin geçici olabileceğini ortaya koymaktadır.
NATO, tarihinde dört büyük evre geçirdi. İlki, İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra 12 ülkenin Kuzey Atlantik Antlaşması'nı imzalamasıyla başladı. Bu ilk ittifakın üç amacı vardı: Almanya'yı kucaklayarak onu defetmek, artan Sovyet tehdidine karşı kendini savunmak ve ABD'yi geri çekilecek gibi göründüğü bir anda Avrupa'ya bağlamak.
1960'lara gelindiğinde, Sovyetler Birliği ile olan askeri anlaşmazlık istikrara kavuşmuştu ve sonraki yirmi yıl boyunca ittifak, kurucularının üç amacına hizmet etmeye devam etti. Ancak ittifak içi sürtüşmeler ciddiydi. Amerika Birleşik Devletleri'nin baskın rolünden rahatsız olan Fransa Cumhurbaşkanı Charles de Gaulle, 1966 yılında NATO'nun askeri yapılarından çekildi.
ABD Başkanı Richard Nixon, diğer müttefiklerin başları üzerinde Sovyetlerle süper güç yumuşamasını sürdürdü. Başkan Ronald Reagan, 1980'lerde Avrupa'ya orta menzilli füzeler konuşlandırarak sokaklarda kitlesel protestolara neden oldu. Yine de sonuçta Batı'nın serbest piyasa ekonomilerinin üstün gücü, 1989'da Berlin Duvarı'nın yıkılmasıyla zafer kazandı; bu, büyük güçlerin rekabet tarihinde sıra dışı bir barışçıl zaferdi.
Sovyetler Birliği'nin çöküşüyle birlikte pek çok akademisyen, ittifakın görevini tamamladığı için dağılacağını düşündü. Bunun yerine NATO, savunma amaçlı bir askeri ittifaktan Avrupa'da geniş tabanlı siyasi değişim için bir güce dönüşerek yeni bir varoluş nedeni buldu. Böylece tarihindeki ikinci evre başlamış oldu.
Soğuk Savaş'ın sona ermesinden sonraki on yıl içinde ittifak, eski Yugoslavya'da devam eden kanlı etnik savaşları durdurmaya çalıştı. Bu çatışmaların kontrol altına alınmasına yardımcı olarak kısmen başarılı oldu, ancak her zaman çözüme kavuşturamadı. NATO uçaklarının 1999 yılında Kosova Savaşı sırasında Sırbistan'ın başkenti Belgrad'daki Çin Büyükelçiliği'ni bombalaması gibi olayların maliyeti bazen çok yüksek oldu.
NATO ayrıca komünizmin geri çekildiği Avrupa ülkelerinde demokratik ve serbest piyasa kurumlarını kökleştirmeyi amaçlayan tartışmalı bir genişleme sürecine girdi.
NATO'nun 50. yıldönümünün kutlandığı 1999 yılındaki Washington zirvesinde ittifak, Çek Cumhuriyeti, Polonya ve Macaristan'ı yeni üyeler olarak kabul etti. Müttefiklerin sayısı 19'a yükseldi. Bu 50. yıldönümü zirvesinin şatafatı, ABD ve Avrupa'nın askeri gücü arasındaki uçurumun yarattığı gerçek çatışmaların üzerini örttü.
Bu uçurum zirve öncesinde ve sonrasında, ABD'nin Kosova'daki askeri operasyonların yükünün çoğunu üstlenmek zorunda kalmasıyla açıkça ortaya çıkmıştı. Zeki bir gözlemcinin ifade ettiği gibi, Amerikalılar Mars'tan, Avrupalılar ise Venüs'ten gelmiş gibiydi.
Avrupalı müttefikler NATO'dan uzaklaştılar
Fransa ve İngiltere, daha derin bir Avrupa entegrasyonu ve bağımsız bir Avrupa ordusu peşinde koştular. Bu durum, ittifakın kontrolünü kaybetmekten korkan Washington ile daha fazla sürtüşme yarattı. El Kaide 11 Eylül'de ABD'yi vurduğunda ittifak içindeki çatlaklar zaten belirgindi, ancak bu korkunç saldırılar ittifakın yeniden canlanmasına yardımcı oldu. Tarihinin üçüncü evresinde terörle mücadele, NATO'nun yeni eylem çağrısı haline gelerek müttefikleri canlandırdı ve aralarındaki fay hatlarını bastırdı.
Terörizme karşı gerçek anlamda küresel bir savaşta NATO'nun odak noktası, Avrupa'dan çok uzaklara kaydı. Müttefikler, Kuzey Atlantik Antlaşması'nın 5. Maddesine başvurarak, El Kaide'nin ABD'ye saldırısını hepsine yapılmış bir saldırı olarak gördüklerini ilan ettiler.
El Kaide'nin avlanmasında ve Afganistan'da Taliban'la mücadelede Washington'a katıldılar. Ancak ittifak kısa süre sonra Irak Savaşı nedeniyle bölündü; Fransa ve Almanya gibi büyük müttefikler, ABD işgalini teröristlerle mücadele ile ilgisi olmadığı için protesto etti.
Bu aşamada Avrupa, uzak halklar arasında yeni bir savaş biçimi için ordularını yeniden donatmaya çalıştı. Sınırlı bütçe ve siyasi destekle bunu yapmak zordu. Pentagon, Afganistan'da her biri farklı kısıtlamalar altında faaliyet gösteren düzinelerce müttefike liderlik etmenin karmaşıklığı karşısında hayal kırıklığına uğradı.
NATO'nun Afganistan'da yürüttüğü ve genellikle "ISAF" kısaltmasıyla anılan Uluslararası Güvenlik Yardım Gücü, ABD'liler arasında sık sık "Amerikalıların Savaştığını Gördüm" şeklinde alay konusu oluyordu. Ancak Başkan George W. Bush ve Barack Obama, müttefiklerin ABD'nin uzun savaşlarına sözde de olsa dahil olmalarını istediler çünkü müttefikler, ABD'nin küresel çapta askeri güç kullanımına siyasi meşruiyet kazandırıyordu.
NATO, bu üçüncü aşamada da üye sayısını artırmaya devam etti ve 2009 yılı itibariyle ittifakın üye sayısı 28'e yükseldi. Yeni üyeler, Polonya ve Estonya, Avrupa'nın güvenliği konusunda Batı Avrupalı kurucularınkiyle sık sık çatışan yeni bakış açıları getirdiler. Bir zamanlar Sovyet boyunduruğu altında acı çeken Orta ve Doğu Avrupalı üyeler, NATO'yu öncelikle ABD'yi kendi güvenliklerine bağlamanın bir aracı olarak gördüler.
El Kaide'den doğrudan bir tehdit hissetmedikleri halde, ABD liderliğindeki terörizme karşı küresel savaşın gönülden destekçileri oldular. ABD özel operasyonları ve istihbarat servisleri ile bağlar kurdular. Bazıları askeri harcama ihtiyacını Batı Avrupalı meslektaşlarından daha ciddiye aldı. Washington'da popülerlik kazandılar.
Karşılığında bu yeni üyeler, kendi topraklarında ABD askerlerinin bulunmasını, Rusya tehdidine daha fazla dikkat edilmesini ve NATO'nun daha da genişlemesi için Washington'un desteğini istediler. Bu baskı, 2008 Bükreş zirvesinde Bush'un kıdemli danışmanlarının tavsiyelerini göz ardı ederek isteksiz Avrupalı devlet başkanlarını Ukrayna ve Gürcistan'a nihai NATO üyeliği sözü vermeye zorlamasıyla doruğa ulaştı. Rusya derhal ikincisini işgal etti.
Rusya Gürcistan'ı işgal etmiş olsa bile, Obama'nın ilk döneminde Moskova ile ilişkileri sıfırlama çabasıyla bu ülkenin gidişatına ilişkin endişeler bastırılmıştı. Ancak Rusya'nın 2014 yılında Ukrayna'ya saldırmasıyla bu endişeler yeniden ortaya çıktı ve böylece NATO tarihinin dördüncü ve en yeni evresi başlamış oldu.
Rusya'nın NATO'nun başlıca düşmanı olarak geri dönmesi, Soğuk Savaş dönemini hatırlattı. Dikkatler yeniden ABD ve Avrupa orduları arasında uzun süredir devam eden güç farkına odaklandı. ABD her zamankinden daha fazla Avrupa'nın savunma faturasını ödüyor gibi görünüyordu. İttifakın El Kaide ya da İslam Devleti'ne karşı savaşlarının aksine, Moskova'nın Avrupa'ya doğrudan ve acil bir tehdit oluşturduğu ortadaydı.
2014 Galler zirvesinde NATO liderleri, gayri safi yurtiçi hasılanın yüzde 2'sini savunmaya harcamayı taahhüt ettiler. Çoğu Avrupalı müttefik bu taahhüdü yerine getirmedi. Ancak Rusya'nın Ukrayna'ya yönelik tam kapsamlı saldırısının ardından en azından bazıları bu yönde ciddi adımlar atmaya başladı. Hatta Almanya bile savaş sonrası pasifizmini terk ederek GSYİH'nın yüzde 2'sini savunmaya harcama sözü verdi.
Ancak Avrupa, Rusya'dan gelen tehdidi karşılamak için daha fazla sorumluluk almalıdır. ABD, gerekli olduğu zaman yardımcı olabilir, ancak kendi başına yapacak durumda değildir. Öncelikle ABD'nin Çin ile rekabeti, Pasifik'te daha fazla kuvvet bulundurmayı ve Avrupa'ya odaklanmayı zorlaştırmaktadır. Amerikalılar dış politika tercihlerinde giderek daha bölünmüş durumdalar. ABD'deki popülist bir başkan, Pentagon'un şikayetçi olduğu yüklerin çoğunu Avrupalı müttefiklerin üzerine yıkabilir. Bu yükleri zaten savunma için çok az harcadıkları için daha da ağır hissedeceklerdir.
NATO'nun 75. yıldönümünü kutlarken, ittifakın Soğuk Savaş dönemini andıran ancak daha karmaşık bir durumda olduğunu görmekteyiz. Daha fazla müttefik, daha fazla dış politika çıkarı ve Amerikan gücüne çok daha az güven var. Avrupa, Ukrayna'da Rusya ile bir savaşın ortasında olduğu için NATO'nun şimdilik bir amacı var. Ancak Washington'da uyum sağlamak yerine gerginlik yaratmaya çalışan sesler yükseliyor.
Avrupa, Rusya'nın tehdidi karşısında daha fazla diplomatik ve askeri sorumluluk üstlenmezse, ittifakın hayatta kalması büyük ölçüde ABD'nin politikalarına ve dünya görüşüne bağlı olacaktır. ABD'nin Asya'ya odaklanmasıyla birlikte, NATO'nun gerilimlerini yönetmek geçmişte olduğundan daha zor olacaktır.