Yazar: Daniel Runde
Çeviri: M. Hulusi Cengiz
Biraz çabayla ikili ortaklık Çin ve Rusya'nın zararına derinleştirebilir.
Özbekistan'ın ABD ile daha güçlü bir ilişkiyi tercih edeceği açıktır. Bizim de biraz çaba göstermemiz halinde ABD, Özbekistan için Rusya ve ÇHC'nin ötesinde yeni ortaklık seçenekleri yaratabilir. Bunun gerçekleşmesi için Özbekistan'ın yanında olduğumuzu göstermeliyiz.
Orta Asya 80 milyonluk bir nüfusa sahip. Bölgenin en kalabalık ülkesi olan Özbekistan'ın nüfusu 36 milyondur. Özbekistan, Rusya'nın birçok Ukraynalıyı güvenlikleri için kaçmaya zorlayan yasadışı savaşı nedeniyle Ukrayna'dan daha kalabalık olabilir. Nüfus yılda yaklaşık yüzde 2 oranında hızla artıyor. Karayla çevrili olan ülke Rusya, Çin, Afganistan ve İran'la çevrili zorlu bir bölgede yer alıyor.
Sovyet sonrası bir devlet olarak Özbekistan'ın Rusya ile yakın tarihi bağları var.
Ancak Pekin son yedi yılda en büyük ticaret ortağı olarak Moskova'nın yerini aldı. Çin ve Özbekistan 2017 yılında 4,2 milyar dolarlık ticaret gerçekleştirdi. Bu rakam 2023 yılında yaklaşık 14 milyar dolara yükselecek. Rusya ve Özbekistan'ın ticaret hacmi 2017'de 4,5 milyar dolar civarındaydı ve 2023'te 10 milyar dolara yükseldi. Amerika Birleşik Devletleri ile Özbekistan arasındaki ticaret hacmi ise 2018 yılında 355 milyon dolar iken 2023 yılında 650 milyon dolara yükseldi.
Özbekistan ekonomisini çeşitlendirmek, siyasi bağlarını güçlendirmek, altyapı ve reform çabalarını ilerletmek için daha fazla ABD ve Avrupa Birliği ticareti ve yatırımı görmek istiyor. Ülkenin elinde çok şey var. Birincisi, büyük ve eğitimli bir genç nüfusa sahip. Özbekistan, eşit ücret sağlanması ve çocuk işçiliğinin ortadan kaldırılmasına yönelik çalışmalar gibi gençlik ve toplumsal cinsiyet politikalarında önemli ilerlemeler kaydetmiştir.
İkincisi, Özbekistan altın, bakır, tungsten ve uranyum gibi kritik madenler açısından zengindir. Ülke, dünyanın en büyük bakır rezervlerine sahip ülkeler arasında on birinci sırada yer alıyor ve en büyük beşinci uranyum tedarikçisi konumunda. Son olarak, Özbekistan muazzam bir üretim merkezidir. Özbekistan'da devasa bir General Motors fabrikası bulunuyor. Özbekistan sahip olduğu kabiliyetlerle ABD'nin “dost-shoring” ortağı olabilir.
Özbekistan, ikili çabalar ve “C5+1” (beş Orta Asya ülkesi artı ABD) diplomatik platformu aracılığıyla ABD ile daha fazla angajman arayışında. Hiçbir zaman Özbekistan'ın en iyi dostu olamayabiliriz. Ancak daha iyi ve daha güvenilir dostlar haline gelebiliriz. Özbekistan'ın beş sınır ülkesi var ve 2000'lerin başında bir noktada ABD'yi “altıncı komşusu” olarak görüyordu, tıpkı Rusya ve Çin'in çevrelediği Moğolistan'ın ABD'yi “üçüncü komşusu” olarak görmesi gibi.
ABD hükümeti Afganistan'da aktifken, Özbekistan'ın ekonomisini geliştirme ve kendi güvenliğine yatırım yapma çabalarını destekledik. Afganistan'dan çekilmemizle birlikte Özbekistan'a olabileceği kadar değerli bir ortak olarak bakmalı ve yeniden angaje olmalıyız. Özbekistan'ın ABD'yi yeniden “altıncı komşusu” olarak gördüğü gün için çalışmalıyız.
Özbekistan'ın ABD'nin gerçekleştirilmesine yardımcı olabileceği bir dizi hedefi var.
Bazılarının üstesinden gelmek nispeten kolayken, diğerleri çok daha zordur:
1) Daha kolay olan tarafta Özbekistan, Dünya Ticaret Örgütü'ne (WTO) üye olmak için ABD'den destek istemektedir. Amerika Birleşik Devletleri teknik yardım sağlamış olsa da, Özbekistan'ın DTÖ'ye katılma projesi, Özbekistan hükümetinin DTÖ'nün gerektirdiği politika reformlarını uygulama konusundaki istekliliği gibi, neredeyse otuz yıldır inişli çıkışlı bir seyir izliyor.
ABD Ticaret Temsilcisi Katherine Tai, Özbekistan'a yaptığı son ziyarette Amerika'nın Özbekistan'ın katılım sürecine verdiği desteği iletti. ABD hükümetinin dış yardım kolu USAID, bu konuda Özbekistan ile yakın bir şekilde çalışmaktadır, ancak Kalkınma Finansmanı Kurumu (DFC), İhracat-İthalat Bankası (EXIM) veya ABD Ticaret ve Kalkınma Ajansı (USTDA) gibi ABD kurumlarıyla daha büyük ölçekli angajman, Özbekistan'ın ABD ile ticari bağlarını derinleştirmesine yardımcı olabilir
2) Özbekistan ve bazı Orta Asya ülkeleri 1974 Ticaret Yasası'ndaki Jackson-Vanik Değişikliği'nin kaldırılmasını istiyor. Başlangıçta Sovyetler Birliği'nde Yahudilere ve diğer azınlık gruplarına yönelik utanç verici kısıtlayıcı göç politikalarına tepki olarak oluşturulan değişiklik, bu dini grupların on yıllar önce eski Sovyetler Birliği'ni terk edebilmeleri nedeniyle faydasını yitirmiştir. Jackson-Vanik şu anda Özbekistan da dahil olmak üzere mevcut ve eski bazı piyasa dışı ekonomilerle normal ticari ilişkileri kısıtlamaktadır. Özbekistan gibi ülkeler için Jackson-Vanik, işlerini Çin, Rusya, Türkiye veya Körfez'e taşımalarını teşvik eden bir saygısızlık işaretidir.
Genel olarak, Jackson-Vanik değişikliği teknik olarak bu bağımsız ülkelere hala Sovyetler Birliği'nin bir parçasıymış gibi davranmaktadır ki bu da kimlik duygularını zedelemekte ve bağımsızlıklarından bu yana kaydettikleri ilerlemeyi görmezden gelmektedir. Bu yasanın yürürlükten kaldırılması, Özbekistan ve diğerlerine asi “öğrenciler” veya “Sovyet Cumhuriyetleri” olarak değil, ortaklar olarak davranmak istediğimizi gösterecektir.
3) Özbekistan da dahil olmak üzere pek çok gelişmekte olan ülke, Kongre'nin bir ticaret tercihi programı olan Genelleştirilmiş Tercihler Sistemini (GTS) başarıyla yenilediğini görmek istemektedir. GTS, ürünlerine gümrüksüz muamele sağladığı için birçok gelişmekte olan ülkeye fayda sağlamıştır. Bu programın yokluğunda Özbekistan ile Amerika Birleşik Devletleri arasındaki ticaret hacmi olabileceği kadar etkileyici olmamıştır.
ABD'nin Özbekistan ile ticareti ile Özbekistan'ın Çin, Rusya veya AB ile ticaretini karşılaştırın. ABD'nin GSP'sinin sona ermesinin Özbekistan gibi yerlerdeki etkimiz üzerinde gerçek bir etkisi oldu. Washington'da GSP, ticari uyum yardımı ya da ticareti geliştirme yetkisi gibi konulara ilişkin daha büyük bir müzakerenin parçası olarak görülüyor.
Özbekistan gibi ülkelerin başkentlerinde, ABD'nin GTS programını yenilememesi, (onların zihninde) onları önemsemediğimize dair güçlü bir işarettir.
ABD ile GTS'nin olmaması Özbekistan gibi gelişmekte olan ülkeleri Çin ya da Avrupa ile ticaret yapmaya teşvik etmektedir. Özbekistan'ın Avrupa ile başarılı bir GTS ilişkisine sahip olduğunu ve bunun da ticarette Çin'in aleyhine bir büyümeye yol açtığını belirtmek önemlidir. Özbekistan ile AB arasındaki ticaret hacmi 2021'de 3,9 milyar dolardan 2023'te 5,8 milyar dolara yükseldi. ABD GSP'sinin yenilenmesi Özbekistan'a pazarlarını Rusya ve Çin'den daha da uzaklaştırma imkânı verecektir.
4) Özbekistan bölgesel bağlantı konusunda ABD ile ortaklık yapmak istiyor. Özbekistan “çifte karayla çevrili”, yani okyanusa ulaşmak için herhangi bir yönde iki ülkeden geçmek gerekiyor. Özbekistan'ın transit seçeneklerinin çoğu tarihsel olarak “Kuzey Koridoru” olarak adlandırılan Rusya üzerinden geçmiştir. Bu güzergahlar Rusya'nın Ukrayna'ya karşı yürüttüğü yasadışı savaş nedeniyle kesintiye uğradı.
Özbekistan yeni seçenekler istiyor. Afganistan, İran ve Çin üzerinden geçen seçenekler de dahil olmak üzere, bu seçeneklerden bazılarını desteklemek ABD için en azından kısa vadede daha zor olacaktır. Bu bağlantılar Özbekistan ve diğer Orta Asya ülkeleri için hayati önem taşıyor. Özbekistan'a “Bu güzergahların hiçbirini kullanamazsınız” ya da “Size hiç yardım etmeyeceğiz. Bunu kendiniz çözün” diyemeyiz. Bir şeyle hiçbir şeyle savaşamayız. Bizim şeyimiz nedir?
ABD'nin şu anda en çok yardımcı olabileceği alternatif, Kazakistan üzerinden “Orta Koridor” ve Türkmenistan üzerinden Azerbaycan, Gürcistan, Türkiye, Karadeniz veya Kafkasya üzerinden Avrupa'ya uzanan potansiyel bir “Trans-Kafkasya Transit Koridoru”nun genişletilmesidir. Özbekistan, Hazar Denizi'nde Kazakistan'daki iki liman üzerinden Asya ve Avrupa'yı birbirine bağlayan bir güzergâh olan Orta Koridoru taşımacılık için halihazırda kullanmaktadır.
Türkmenistan'daki Türkmenbaşı limanına bir demiryolu bağlantısı geliştirmeye yönelik önemli bir ilgi var. ABD, Türkmenistan'ın ulaşım altyapısını modernize etme çabaları nedeniyle Türkmenistan üzerinden geçecek bu yeni rotayı destekleyebilir. Ukrayna Savaşı, mal ve enerji transitini Rusya'dan uzaklaştırarak Orta Koridor'a tercih edilen ticaret yolu olma şansı veriyor.
Orta Koridor, aralarında Avrupalı finans kuruluşlarının da bulunduğu kuruluşların çeşitli yatırım projeleri sayesinde son birkaç yılda gelişti.
Orta Koridor, gelişmiş güvenlik ve daha kısa seyahat süresi gibi pek çok avantaja sahiptir. 2023'ün başında, sevkiyatların toplam ağırlığı 2022'nin aynı dönemine göre yaklaşık yüzde 65 arttı. Ancak koridorun kapasitesi sınırlıdır ve güzergâh boyunca trafiği önlemek için daha fazla gelişmeye ihtiyaç vardır.
Bunlar arasında güvenlikte iyileştirmeler, daha verimli gümrük ve aktarma süreçleri ve kapasitenin artırılması yer alıyor. Bölgesel güvenlik de bir başka endişe kaynağıdır ancak uluslararası iş birliği ile çözülebilir. “Orta Koridor” içerisinde yer alan ‘Trans-Kafkasya Ulaşım Koridoru’ da aynı derecede gelişmiş olmasa da son birkaç yılda gelişme göstermiştir.
Bu güzergâh Güney Kafkasya ile küresel pazar arasındaki ticareti güçlendirmektedir. Benzer gelişmelerin yanı sıra altyapıya şeffaf erişim, yatırımlarda artış ve Gürcistan, Azerbaycan ve Türkiye arasında daha fazla bölgesel iş birliği gerekmektedir.
Öyle ya da böyle, Özbekistan'ın lojistik ve bağlantı sorunlarını çözmesine yardımcı olarak görülmek ABD'nin çıkarınadır. Özbekistan hızla büyüyen bir ülke ve muazzam bir maden rezervi ile muazzam bir sanayi tabanına sahip. Büyüyen bir bilişim sektörüne sahiptir ve Rusya ve ÇHC ile olan geleneksel bağlarına ek olarak ilişkilerini çeşitlendirmek istemektedir. ABD seçimlerinden bağımsız olarak, Özbekistan ve diğer Orta Asya ülkeleriyle ilişkilerimizi güçlendirmek bizim çıkarımıza olacaktır.
5) Amerika Birleşik Devletleri Özbekistan ile bir tür “serbest ticaret öncesi anlaşma” olan İkili Yatırım Anlaşması yapabilirdi. “BIT” ile ilgili evrak işleri bir dizi nedenden dolayı tamamlanamadı. İlk olarak, 2005 yılında Özbekistan'ın bölgedeki bir şehirde çıkan ayaklanmaları bastırması Washington'un eleştirilerine yol açmıştı.
Özbekistan misilleme olarak bizi Afgan Savaşı için kullanılan “K2” askeri üssünden kovdu.
Bu yirmi yıl önceydi. Son on beş yılda, her türlü yeni ticaret anlaşmasına yönelik iştah azaldı. Dolayısıyla, Özbekistan'la yapılan BIT'in süresi doldu ve tozları alınıp “yürürlüğe sokulabilir”. Yeni bir yönetim bu anlaşmanın tozunu alma ve imzalama fırsatını değerlendirebilir.
Özbekistan'ın ABD'den “isteklerinin” birçoğu uygulanabilir. Biraz çabayla ortaklığımızı derinleştirebiliriz. Özbekistan bizimle daha yakın bir ilişki kurmak istiyor ve biz de onlara Rusya ve KDHC'den uzak seçenekler sunmanın yollarını bulabiliriz.
Özbekistan ne zaman Rusya ya da Çin dışında birini seçse, bu Amerika için bir kazançtır.
Kaynak: The National Interest
*İçerik orijinal haline bağlı kalınarak çevrilmiştir. Makalede temsil edilen görüşlerin sorumluluğu yazara aittir, söz konusu yazı ve görüşler Hamaset'in editoryal politikasını yansıtmayabilir.